आजकाल आपण बरेचदा ऐकतो की आम्ही खूप व्यस्त आहोत, वेळ कुठे आहे? असे विधान लोकांच्या ओठावर नेहमीच असते आणि ते सोशल मीडियावर अमूल्य वेळ वाया घालवून तिथे अपार आपुलकी दाखवतात, पण प्रत्यक्ष भेटायला त्यांना वेळ मिळत नाही. आधुनिकता आणि दिखाऊपणाच्या नादात आपण आपल्या संस्कृती, परंपरा, घर, कुटुंब, नातेसंबंध आणि प्रियजनांपासून फार दूर गेले आहोत. सुखाच्या मृगजळात आपण आपल्याच आंतरिक आनंदाची होळी केली आहे. सुंदर, साधे आणि समाधानी जीवनाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन आता पूर्णपणे बदलला आहे. पैसा बघून लोक आता आदर दाखवतात. जे लोक लोकांच्या सुखात आनंदी असायचे ते आता ईर्ष्येने पेटू लागले आहेत आणि ज्या चेहऱ्यावर एकेकाळी निरागस हास्य असायचे त्या चेहऱ्यावर खोटे हास्य दिसू लागले आहे. सोशल नेटवर्क पब्लिक अ‍ॅपद्वारे केलेल्या संपूर्ण भारतातील सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे की, ९० टक्के भारतीय लोक मानसिक आरोग्याच्या समस्या वाढण्याचे कारण आधुनिक जीवनशैलीला देतात. जागतिक मानसिक आरोग्य दिन दरवर्षी १० ऑक्टोबर रोजी येतो. जगभरात वेगाने वाढणाऱ्या मानसिक आरोग्याच्या समस्येबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी तो साजरा केला जातो. वर्ल्ड फाऊंडेशन ऑफ मेंटल हेल्थनुसार या वर्षाची २०२३ ची थीम मानसिक आरोग्य एक सार्वत्रिक मानवी हक्क ही आहे.
मानसिक आरोग्य हा एक मूलभूत मानवी हक्क आहे, जो प्रत्येकाला, मग ते कोणीही असो किंवा ते कुठेही असो, मानसिक आरोग्याच्या सर्वोच्च प्राप्य मानकाचा अधिकार आहे. world mental health day 2023 यामध्ये मानसिक आरोग्य धोक्यांपासून सुरक्षित राहण्याचा अधिकार, उपलब्धता, प्रवेश योग्यता, स्वीकार्यता, चांगल्या दर्जाच्या काळजीचा पूर्ण प्रवेश, स्वातंत्र्य आणि समाजात समाविष्ट यांचा समावेश होतो. जागतिक स्तरावर आठपैकी एक व्यक्ती मानसिक आरोग्य स्थितीसह जगत आहे. मानसिक आरोग्य समस्या किशोर आणि तरुणांवर वेगाने परिणाम करीत आहे. आज, मानसिक आरोग्य स्थिती असलेल्या लोकांना मोठ्या प्रमाणावर मानवी हक्कांच्या उल्लंघनाचा सामना करावा लागतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मते, नैराश्य हा एक सामान्य मानसिक विकार आहे. जगातील अंदाजे ७ पैकी १ किशोरवयीन मुलांमध्ये मानसिक विकार आहे. दरवर्षी ७,००,००० हून अधिक लोक आत्महत्या करून जीव गमावतात. गंभीर मानसिक विकार असलेले लोक सामान्य लोकसंख्येपेक्षा १० ते २० वर्षे आधी जीव गमावतात. कमी उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये दर १,००,००० लोकसंख्येमागे एकापेक्षा कमी मानसिक आरोग्य कर्मचारी आहेत, तर उच्च उत्पन्न असलेल्या देशांमध्ये ६० पेक्षा जास्त आहेत.
नैराश्य आणि चिंतेमुळे दरवर्षी जागतिक अर्थव्यवस्थेच्या उत्पादकतेमध्ये तोटा अंदाजे १ ट्रिलियन अमेरिकी डॉलरइतका आहे. कोरोना महामारीच्या पहिल्या वर्षात जगभरात चिंता आणि नैराश्याचे प्रमाण २५ टक्के वाढले. भारताचे वर्णन सर्वाधिक नैराश्यग्रस्त देशांपैकी एक म्हणून केले गेले आहे. देशात आत्महत्येचे प्रमाणही जास्त आहे. आता तर १०-१२ वर्षांचे शाळकरी लहान मुलांमध्येदेखील आत्महत्येचे प्रमाण दिसून येत आहे. आपली जीवनशैली, यांत्रिक संसाधने, प्रदूषण, वागणूक, लोभीवृत्ती आणि असंतुलित दैनंदिन दिनचर्या यामुळे आपण आजारी आहोत. भौतिक सुख कधीच आत्मिक आनंदाची जागा घेऊ शकत नाही, तरीही आपण त्याच्या मागे धावत आहोत आणि मानसिक शांतता आणि आनंद गमावत आहोत. जगात अनेक असे श्रीमंत लोक आहेत जे आपले वैभव सोडून निसर्गाच्या सान्निध्यात सामान्य जीवन जगतात. कारण त्यांना त्यामुळे मानसिक शांतता मिळते. आजच्या काळात मानसिक विकार वाढण्यास आपण स्वतःच सर्वात जास्त जबाबदार आहोत. कारण आपण स्वतःला नकारात्मक विचारांनी घेरले आहे. सहिष्णुता, परिश्रम आणि जागरूकता यांचा अभाव, रात्रंदिवस वाईट विचार, चुकीच्या खाण्या-पिण्याच्या सवयी, दुसऱ्यावरचा अतिविश्वास, दूरदृष्टीचा अभाव, दिखाऊपणा, वाईट लोकांची संगत यामुळे आपली विचारसरणी बिघडली आहे.
लोकांमधील सहिष्णुता इतकी संपली आहे की, जर एखाद्याला चुकीचे काम करण्यापासून रोखले तर तो आपल्यालाच मारायला धावतो. केवळ पालकांनी रागावल्याने मुले अनुचित पावले उचलू लागतात. तरुणांमध्ये अमली पदार्थांचे व्यसन, सोशल मीडियाचे व्यसन आणि गुन्हेगारी सातत्याने वाढत आहे. आपल्या जबाबदाऱ्या योग्य पद्धतीने न पार पाडल्याने भविष्यात समस्या निर्माण होतात; ज्यामुळे मानसिक आरोग्याचे विकार वाढतात. लोक इतके व्यस्त दिसतात की, वर्षानुवर्षे एकाच परिसरात राहूनही जुन्या ओळखीच्यांना किंवा मित्रांना भेटता येत नाही. लोकांच्या मोठमोठ्या गोष्टी हृदयातील अंतर वाढवतात. अहंकार आणि द्वेषाने लोकांना व्यस्त ठेवले आहे अन्यथा प्रत्येकाकडे वेळ आहे. फक्त तुमच्याकडे लोकांना भेटण्यासाठी प्रबळ इच्छाशक्ती असणे आवश्यक आहे. कोणत्याही कामाशिवाय नि:स्वार्थपणे कोणाला भेटायला वेळ काढणे आता दुर्मिळ झाले आहे. रक्तदान आणि अन्नदानाप्रमाणेच आजच्या काळात वेळ-दान हे देखील अत्यंत महत्त्वाचे दान बनले आहे.
प्रत्येकाने इतरांसाठी वेळ काढायला शिकले पाहिजे. मानसिक आरोग्य राखणे खूप सोपे आहे. आपल्याला फक्त आपल्या व्यस्त जीवनशैलीत काही बदल करावे लागतील. दररोज स्वत:साठीदेखील वेळ काढायला शिका, सकारात्मक विचार असलेल्या लोकांशी संपर्क साधा, नशा आणि खोटा देखावा टाळा, पौष्टिक आहार घ्या, रोजचा व्यायाम आणि पुरेशी झोप महत्त्वाची आहे. भावनिक आणि रडण्याच्या सीरियल्समुळे मेंदूला त्रास होतो, अशा सीरियल्स मानसिक शांतता भंग करतात. मुलांना सुसंस्कृत आणि उत्तम नागरिक बनवणे ही पालकांची जबाबदारी आहे. आपल्या जबाबदाऱ्या चांगल्या प्रकारे पार पाडा. ज्येष्ठांचा आदर करा आणि निरोगी दैनंदिन दिनचर्या राखा. आपल्यामुळे कोणाचेही नुकसान होऊ नये, नियमांचे प्रामाणिकपणे पालन करा. नेहमी मानवतेच्या मार्गाने जगा. निसर्ग आणि प्राणी-पक्षींचे संरक्षण करा. आपल्यात एखादा चांगला छंद किंवा चांगली सवय असेल तर ती आपण कधीही सोडू नये. आपल्या प्रियजनांना भेटा, हसत-खेळत राहा, आयुष्य मोकळेपणाने जगा. आपलं आयुष्य खूप छोटं आहे, समाधानी बनून तणावमुक्त जीवन जगा.
०८२३७४१७०४१
डॉ. प्रीतम भि. गेडाम
