मणिपूर का धगधगतंय : मणिपूर अशांती- मैतेईंची सामाजिक, धार्मिक, राजकीय मानसिकता

मणिपूरमध्ये हिंसाचाराच्या दरम्यान महिलांवर झालेल्या अत्याचारामुळे संपूर्ण देशाचे लक्ष मणिपूरकडे वेधले गेले आहे. गेल्या काही महिन्यांपासून मणिपूरमध्ये वनवासी जातींमध्ये भीषण हिंसाचार सुरू आहे. केंद्र व राज्य सरकार परिस्थिती नियंत्रणात आणण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करीत आहे. परंतु जातीय चकमकी चालूच आहेत. हा भीषण संघर्ष आता नैमित्यिक आहे, परंतु वर्षानुवर्षाच्या धार्मिक विद्वेषाची त्याला किनार आहे. काही परकीय शक्ती मणिपूरमध्ये कार्यरत असून, काही ठरावीक गटांना त्यांचा पाठिंबा आहे. मणिपूरमधील परिस्थिती अशांत का झाली? याची सविस्तर माहिती देणारी विशेष लेखमाला…

गेले दोन महिने मणिपूर हिंसाचाराच्या भीषण वणव्यात होरपळत आहे. वैष्णव हिंदू मैतेई समाज आणि ख्रिश्र्चन कुकी समाज यांच्यात उसळलेला हा संघर्ष आहे.

सध्याच्या मणिपूर अशांततेचं विश्र्लेषण इंफाळ उच्च न्यायालयाच्या पार्श्र्वभूमीवर करून काहीही साध्य होणार नाही. कारण उच्च न्यायालयाचा निकाल केवळ एक निमित्त झालं, खरी कारणं मैतेई आणि कुकी समाजाची धार्मिक, सामाजिक, भौगोलिक, राजकीय आणि आर्थिक स्थिती आणि त्याला धरून दोन्ही समाजांनी घेतलेल्या भूमिका यात लपलेलं आहे.

या विषयाचे ढोबळ मानाने असे भाग करता येतील –

1) मैतेईंची सामाजिक, धार्मिक, राजकीय अवस्था आणि भूमिका आणि सन 2001 च्या नागा युद्धबंदी विस्ताराचे सावट
2) कुकींचा चर्च प्रायोजित आक्रमक ख्रिश्र्चन विस्तारवाद आणि त्याला पोषक धार्मिक, राजकीय, आर्थिक भूमिका
3) ग्रेटर नागालीमच्या नावाने नागा विस्तारवादाचे कुकी- मैतेईंवर होणारे परिणाम, 1992 चं भीषण कुकी हत्याकांड
4) चर्च आणि जागतिक ख्रिश्र्चन समुदायाची मणिपूरच्या अशांततेत असलेली भूमिका
5) अमेरिकन आणि चिनी जिओ-पोलिटिकल ग्रेट गेममुळे मणिपूरसह ईशान्य भारतात निर्माण होणारी किचकट परिस्थिती
6) अमेरिकेच्या अफगाणिस्तानमधील ओसामा विरोधातल्या 2001 च्या ऑपरेशन एन्ड्युरिंग फ्रीडममुळे ड्रग, अफू, चरस, गांजा आणि सोनं व्यापाराचा नवीन निर्माण झालेला म्यानमार- मणिपूर- मिझोराम कॉरिडॉर
7) म्यानमारमधल्या सैनिकी राजवटीने गैर बौद्ध ख्रिश्र्चन आणि मुस्लिम नागरिकांच्या विरोधात उघडलेली सैनिकी आघाडी आणि तिथल्या ख्रिश्र्चन फुटीरतावादाविरोधातील कठोर भूमिका या सगळ्याचे मणिपूर, मिझोरामवर होणारे परिणाम
8) भारताच्या लूक ईस्ट पॉलिसीला रोखण्यासाठी चर्चला पुढे करून जागतिक शक्तीं खेळत असलेल्या खेळांचे मणिपूरवर होणारे आर्थिक, सामाजिक, राजकीय आणि लोकसंख्यात्मक परिणाम

सुरुवात मैतेई समाजापासून. मैतेई वैष्णव हिंदू आहेत. ब्रिटिश इंडियामध्ये मणिपूर संस्थान इतर अन्य संस्थानांसारखंच एक संस्थान होतं आणि स्वतंत्र भारतात 21 सप्टेंबर 1949 ला त्याचं अन्य संस्थानांप्रमाणे विलीनीकरण झालं. विलीनीकरणावर मणिपूरचे महाराज बोधचंद्र शर्मा, भारत सरकारचे अधिकारी व्ही.पी. मेनन आणि आसाम सरकारचे प्रकाश यांनी सह्या केल्या.

मैतेई फुटीरतावादाची सुरुवात…

मणिपूरचं विलीनीकरण अमान्य आहे आणि मणिपूर स्वतंत्र देश असला पाहिजे अशा भावनेतून 24 नोव्हेंबर 1964 ला अरियमबाम समरेन्द्र सिंगच्या नेतृत्वाखाली युनायटेड नॅशनल लिबरेशन फ्रंटची स्थापना झाली. पुढे त्यांनी तेव्हाच्या पूर्व पाकिस्तानसोबत संबंध निर्माण करून सैन्य प्रशिक्षण आणि शस्त्र पुरवठ्याची बोलणी सुरू केली. 1975 ला एन बिशेस्वर सिंगच्या नेतृत्वाखाली 16 मैतेई नेते ल्हासा मार्गे चिनी नेत्यांना भेटून संबंध मजबूत करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली. चिनी नेत्यांनी मैतेई नेत्यांची मिझो आणि नागा अतिरेकी गटांजवळ युती करून दिली.

भारतापासून स्वातंत्र्यासाठी मैतेई- कुकी-नागा अतिरेकी गटांची महायुती

22 मे 1990 ला मैतेई अतिरेकी संघटना, कुकी नॅशनल आर्मी, नागांची एनएससीएन- खापलांग गट आणि तेव्हाची शक्तिमान अशी आसामची उल्फा या अतिरेकी गटांनी एकत्र येऊन पॅन मोंगोलॉइड कोअलीशन म्हणून इंडो- बर्मा रिव्होल्यूशन फ्रंटची स्थापना केली. या फ्रंटचं उद्दिष्ट इंडो- बर्मा भागाला, थोडक्यात आपण आता ज्याला नॉर्थ ईस्ट म्हणतो त्या भागाला स्वतंत्र करण्यासाठी सशस्त्र संघर्ष करणं हा होता.

मैतेई अतिरेकी संघटना युएनएलएफ पाकिस्तानी सैन्याच्या मदतीने बांग्लादेशात चट्टग्राम भागात आणि चिनी सैन्याच्या मदतीने म्यानमारमध्ये आपले तळ चालवायची स्वाभाविकपणे जिहादी पाकिस्तान आणि कम्युनिस्ट चीन यांच्या तालावर नाचणं ओघाने आलंच! याचमुळे मैतेई अतिरेकी गटांनी 1971 च्या बांग्लामुक्ती युद्धात पाकिस्तानी सैन्याला सक्रिय सहकार्य केलं होतं!

धार्मिक विभाजनवाद- मैतेई म्हणजे हिंदू नव्हेत!

जशा उर्वरित भारतात चर्च प्रायोजित शिवधर्म (मराठा समाज), लिंगायत धर्म (कर्नाटकचे लिंगायत) आणि देशभरात अनेक ठिकाणी स्थानीय जातींना पूजा पद्धतीच्या आधारावर व्यापक हिंदू धर्मापासून तोडण्याचं कारस्थान होत आहे याचा एक प्रयोग चर्चने आधी मणिपूरमध्ये केला. आम्ही मैतेई भारतीय नाही तर मणिपुरी आहोत आणि मैतेई वैष्णव आहोत हिंदू नाही असा हा विभाजनवाद होता.

मैतेईना भारतीयत्व आणि हिंदूंपासून तोडून शेवटी चर्चच्या गोठ्यात नेऊन बांधण्यासाठी हा खटाटोप होता. त्याशिवाय नॉर्थ ईस्ट हा जागतिक राजकारणात आपलं वर्चस्व स्थापित करण्याच्या दृष्टीने एका अत्यंत मोक्याच्या जागेवर असल्याने तो एका ग्रेट गेमचा महत्वाचा भाग होता. दलाई लामांना भारताने राजकीय शरण दिल्यानंतर त्याचा वचपा काढण्यासाठी, दक्षिणपूर्व आशियातल्या नैसर्गिक साधन संपत्तीने संपन्न विविध देशांना आपल्या कह्यात ठेवण्यासाठी चीन इथे आपला जम बसवण्यासाठी इथे नवनवीन राष्ट्रीय भावना जन्माला घालत होता आणि चीन रशिया यांना तेव्हा ऐन भरात असलेल्या कोल्ड वॉरमध्ये शह देण्यासाठी अमेरिका बाप्टिस्ट आणि प्रेसबिटेरियन चर्चेसना हाताशी धरून नव्या सामाजिक, राजकीय आयडेंटिटी निर्माण करत होता.

बाप्टिस्ट, प्रेसबिटेरियन चर्चकडून पैसा

म्यानमार आणि मणिपूरच्या कुकी आणि नागा गटांना (खापलांग) बाप्टिस्ट, प्रेसबिटेरियन चर्च पैसा पुरवत होतं आणि त्याचवेळी मैतेई गटांना कॅथॉलिक चर्च! आणि या सगळ्यांना शस्त्रपुरवठा करायला म्यानमारच्या माध्यमातून चिनी कम्युनिस्ट आणि पाकिस्तान! 1971 ला भारताने पाकिस्तानचं विभाजन घडवून आणण्याचा सूड घेण्यासाठी उतावळा पाकिस्तान नव्याने निर्माण झालेल्या बांग्लादेशात परत एकदा या गटांना मदत देण्यासाठी सरसारवून पुढे येत होता. आणि यातून निर्माण होणार्‍या ड्रग आणि शस्त्र स्मगलिंगच्या आधारावर हे गट हळूहळू आर्थिक स्वावलंबनाच्या दिशेने पुढे जात होते आणि त्याचवेळी यातून आपापल्या जातिगत, भौगोलिक महत्वाकांक्षा नवे संघर्ष निर्माण करत होत्या.

नॉर्थ ईस्टमधील सर्वात शक्तिशाली आणि संघटित अतिरेकी गट आहे एनएससीएन (आय एम); इसाक चिसी सु आणि थुइंग्लेन्ग मुईवा या दोघांनी याची बांधणी केलेली होती. हा गट प्रामुख्याने मणिपुरी तांगखुल नागांचा असला आणि मणिपूरच्या सेनापती, उखरूल, चंडेल आणि तामेंगलॉन्ग जिल्ह्यात याचं बर्‍यापैकी प्राबल्य असलं तरीही या गटाचं बहुतांश राजकीय, सशस्त्र प्राबल्य सध्याच्या नागालँडमध्ये निर्माण झालं. आसाम आणि अरुणाचल प्रदेशातही नागा वस्ती असलेल्या भागात आपला जम बसवला आहे.

विविध सामाजिक, धार्मिक, चर्च संबंधित संस्था आणि युवा, महिला गट यांच्या पाठबळामुळे आणि जवळपास आठ ते दहा हजार अत्याधुनिक शस्त्रांनी सज्ज अतिरेकी हातात असल्याने इसाक- मुईवा गटाने जमिनीवर आपला मोठा दबदबा निर्माण केला होता. यामुळे भारत सरकारने या गटासोबत युद्धबंदी करार केला आणि यांचे सशस्त्र केडर्स वेगवेगळ्या कॅम्पमध्ये स्थिरावले, यातून त्यांची स्वतंत्र पण पूर्णपणे बेकायदेशीर कर जमा करणारी एक व्यवस्था निर्माण झाली. याला ते जरी गव्हर्नमेंट ऑफ पीपल्स रिपब्लिक ऑफ नागालँडसाठीचा कर म्हणत असले तरी प्रत्यक्षात ती उघड उघड जमा केलेली खंडणी आहे आणि यातून खुद्द सामान्य नागासुद्धा सुटत नाहीत. मिळालेल्या पैशातून नागा अतिरेकी नेते अय्याशी करतात, स्वतःची सशस्त्र तुकडी बाळगतात आणि शस्त्र खरेदी करून आपली ताकद वाढवतात. यातला काही पैसा मुख्य संघटनेकडे जातो. हा युद्धबंदी समझोता दरवर्षी एक वर्षाने वाढवला जातो. आणि युद्धबंदीचं जमिनीवर पालन होतं की नाही याची देखरेख करण्यासाठी भारतीय सैन्याच्या लेफ्टनंट जनरल रँकच्या अधिकार्‍याच्या नेतृत्वाखाली एक सीझ फायर मॉनिटरिंग ग्रुप असतो.

मैतेई आणि ग्रेटर नागालँड…

सध्याच्या नागालँडचं क्षेत्रफळ 16 हजार चौरस किमी आहे आणि नागा संघटनांना आणि नागा बॅप्टिस्ट चर्चला जो स्वप्नातला नागालँड फॉर ख्राईस्ट तयार करायचा आहे. त्याचं क्षेत्रफळ 80 हजार चौरस किमी आहे, यात संपूर्ण नागालँडशिवाय आसाम, अरुणाचल, म्यानमारचा नागाबहुल भाग समाविष्ट होतो. याला ते ग्रेटर नागालँड किंवा नागालीम म्हणतात.

एनएससीएन- इसाक- मुईवा आणि भारत सरकार यात बँकॉक, थायलंडमध्ये चर्चा होत असते. अशाच चर्चेदरम्यान 14 जून 2001 ला सह्या झालेल्या बँकॉक अकॉर्ड अंतर्गत दोन्ही बाजूत युद्धबंदी वाढवण्यासंदर्भात करार झाला. लालकृष्ण अडवाणी केंद्रीय गृहमंत्री असताना युद्धबंदीच्या वार्षिक मुदतवाढीच्या बँकॉक अकॉर्ड दरम्यान काही सरकारी बाबूंनी तत्कालीन वाजपेयी सरकारची दिशाभूल केली आणि सध्याच्या नागालँडच्या भौगोलिक सीमांच्या पलीकडे सर्वत्र भारतीय सेना आणि इसाक- मुईवा गटातील युद्धबंदी वाढवली, याचा अर्थ आता भारतीय सेना संपूर्ण नॉर्थ ईस्टमध्ये कुठेही इसाक- मुईवा गटाच्या नागा अतिरेक्यांविरुद्ध सैनिकी कारवाई करू शकणार नाही. या निर्णयाचे मणिपूरमध्ये लगेच आणि भीषण पडसाद उमटले…

2001 चा मणिपूर आगडोंब!

इसाक- मुईवा सोबतची युद्धबंदी मणिपूरमध्येही असणार आणि यापुढे नागा अतिरेकी इंफाळ खोर्‍यातल्या मैतेई समुदायालाही त्रास देणार, ग्रेटर नागालँडमध्ये मणिपूर सामील करण्याला वाजपेयी सरकारने दिलेली ही अप्रत्यक्ष मान्यता आहे आणि आधीच मणिपूर राज्याच्या फक्त 10 टक्के क्षेत्रफळात जी 65 टक्के लोकसंख्या राहते तिथूनही मैतेई हिंदूंना नागा अतिरेकी हुसकावणार वगैरे वगैरे चिंतांनी मणिपूर मध्ये उद्रेक झाला.

1992 च्या नागांनी केलेल्या कुकींच्या भीषण कत्तलीच्या आठवणीने मणिपूरच्या हिल्स भागात राहणारे कुकीही संतापले आणि अख्खा मणिपूर पेटला. मणिपूर विधानसभा जाळून खाक केली गेली, सरकारी संपत्तीची जाळपोळ, खून, गोळीबार, हजारो नागरिकांची प्रचंड निदर्शने आणि सैन्य- पोलिसांवर हल्ले याने राज्यात भीषण अशांतता माजली. ज्या कोणी ही कल्पना केंद्र सरकारला सुचवली असेल त्याचा निश्र्चितपणे जमिनीशी काहीही संबंध नव्हता. या हिंसाचाराच्या आगीत कित्येक लोक मारले गेले. अखेर 27 जुलै 2001 ला केंद्र सरकारने आपला निर्णय मागे घेतला.

सध्याचा मैतेई- कुकी संघर्ष…

वर उल्लेख केल्याप्रमाणे मणिपूरच्या एकूण लोकसंख्येत 53% मैतेई असले तरी ते इंफाळ- थौबल भागात मणिपूरच्या एकूण आकाराच्या फक्त 10% भागात वेगवेगळ्या गैर मैतेई समुदायांसह राहतात त्यामुळे मणिपूरची एकूण 65% लोकसंख्या इंफाळ, थौबल, काकचिंग, बिष्णुपूर या भागात फक्त 10% क्षेत्रफळात राहते.

मैतेई समुदाय अनुसूचित जनजाती (शेड्यूल ट्राईब) प्रकारात मोडत नाही.त्यामुळेच मैतेई आपल्या घनदाट लोकसंख्येतून बाहेर पडून मणिपूरच्या कुकी, तांखुल नागा आणि अन्य अनुसूचित जनजातींच्या डोंगराळ भागात जाऊन जमीन खरेदी करू शकत नाहीत पण कुकी, नागा आणि अन्य ट्रायबल समुदाय आधीच गच्च भरलेल्या आणि बाकी भागांपेक्षा जरा जास्त विकसित इंफाळ भागात येऊन जमीन खरेदी करू शकतात. याचा सामाजिक, आर्थिक आणि मानसिक दुष्परिणाम मैतेई समाजावर होतो.

यातून मार्ग काढण्यासाठी मागील 20 वर्षांपासून मैतेईना अनुसूचित जनजातींचा दर्जा मिळावा अशी मागणी सुरू झाली. 2013ला यासंदर्भात उच्च न्यायालयात याचिका दाखल झाली आणि त्या याचिकेच्या सुनावणी दरम्यान 3 मे 2023 ला न्यायालयाने मणिपूर राज्य सरकार आणि केंद्र सरकार यांना मैतेई समाजाला अनुसूचित जनजातीत समाविष्ट करण्यासंदर्भात नोटीस बजावून 30 मे 2023 पर्यंत याबाबत निर्णय घ्यायचे आदेश दिले.

मणिपूरच्या राजकारणात आणि सरकारी तंत्रात मैतेई आधीपासून प्रबळ आहेत आणि आता त्यांना ट्रायबल स्टेटस मिळाल्यास ते हिल्स भागातसुद्धा येतील आणि आमच्यावर अन्याय होईल अशी भावना कुकी समाजात बॅप्टिस्ट- प्रेसबिटेरियन चर्च अनेक वर्ष पेरत आहे. न्यायालयाच्या निर्णयाने याचा भडका उडाला आणि सध्या कुकी भागातून यच्चयावत सगळे मैतेई आणि मैतेई भागातून बहुतांश कुकी हे विस्थापित झाले आहेत. गेल्या 2 महिन्यात अभूतपूर्व हिंसाचार, जीवितहानी आणि वित्तहानी झाली आहे.

सध्याच्या हिंसाचारानंतर मैतेई समाजाचा जो वर्ग (अर्थातच असा वर्ग बहुसंख्य कधीच नव्हता पण प्रबळ नक्कीच होता) आम्ही भारतीय नाही, आम्ही हिंदू नाही या मानसिकतेत होता तो हळूहळू बाहेर येत आहे. कुकींसाठी जगभरातील बॅप्टिस्ट आणि प्रेसबिटेरियन चर्च लॉबी जागतिक पातळीवर अतिशय आक्रमक प्रचार करत आहेत आणि मैतेई समाजाला खलनायक ठरवत आहेत.

आज 12 जुलैला युरोपियन पार्लमेंटमध्ये मणिपूर हिंसाचारावर चर्चा होऊ घातली आहे, इतका या लॉबीचा प्रभाव आहे. वास्तविकदृष्ट्‌या मैतेईसंदर्भात न्यायालयाचा निर्णय आल्या आल्या ट्रायबल सॉलिडॅरिटी मार्च काढून मणिपूरच्या पहाडी भागात चर्चने हिंसाचार भडकावला आणि त्याची मैतेई बहुल भागात नंतर प्रतिक्रिया उमटली, पण आज जागतिक स्तरावर मैतेई हिंदू खलनायक ठरवले जात आहेत.

– विनय जोशी