पाण्यामुळे होणारे आजार दूर ठेवण्याचे ७ स्मार्ट उपाय

डॉ. अनिल कुमार, चीफ वॉटर सायंटिस्ट

भारतामध्ये जलजन्य आजार ही आजही गंभीर सार्वजनिक आरोग्याची समस्या आहे. दूषित भूजल, जुनी व गळती असलेली पाइपलाईन व्यवस्था आणि अपुरी जलशुद्धीकरण प्रणाली यामुळे हा धोका अधिक वाढतो आहे. अनेकांना पाणी उकळणे किंवा साधे फिल्टर वापरणे पुरेसे वाटते; मात्र प्रत्यक्षात प्रभावी संरक्षणासाठी योग्य वॉटर प्युरिफायर, योग्य तंत्रज्ञान आणि नियमित देखभाल अत्यावश्यक असते.

यासोबतच, बाजारात मोठ्या प्रमाणावर बनावट किंवा अप्रमाणित फिल्टर्स उपलब्ध असणे ही आणखी एक गंभीर समस्या आहे. हे फिल्टर्स दिसायला मूळ घटकांसारखेच असतात, पण ते घातक दूषित घटक काढून टाकण्यात अपयशी ठरतात. अशा फिल्टर्सचा अनवधानाने वापर केल्यास, घरात प्युरिफायर असूनही आरोग्याला धोका निर्माण होऊ शकतो.

जलजन्य आजार टाळण्यासाठी खाली दिलेले सात स्मार्ट, प्युरिफायर-केंद्रित उपाय उपयुक्त ठरू शकतात:

प्युरिफायर निवडण्यापूर्वी आपल्या पाण्याचा स्रोत ओळखा

आपल्या घरात येणारे पाणी भूजल, महानगरपालिका पुरवठा, टँकरद्वारे येणारे किंवा मिश्र स्वरूपाचे असू शकते. प्रत्येक स्रोतामधील दूषित घटक वेगवेगळे असतात—जसे की विरघळलेली रसायने, सूक्ष्मजंतू, गढूळपणा किंवा कण. त्यामुळे पाण्याचा स्रोत ओळखणे हे योग्य शुद्धीकरण प्रणाली निवडण्याचे पहिले पाऊल आहे.

अंदाज टाळा, पाण्याची गुणवत्ता तपासा

दरवर्षी पाण्याची तपासणी केल्यास टीडीएस (Total Dissolved Solids), सूक्ष्मजैविक दूषितता, नायट्रेट्स, लोह, फ्लोराइड आणि गढूळपणा यासारखी महत्त्वाची घटके समजतात. अचूक तपासणीमुळे योग्य प्युरिफायरची निवड करता येते आणि जलजन्य आजारांपासून अधिक प्रभावी संरक्षण मिळते.

योग्य शुद्धीकरण तंत्रज्ञान निवडा (सर्वात महत्त्वाचे संरक्षण)

प्रत्येक तंत्रज्ञानाचा उपयोग वेगळा असतो. चुकीचे तंत्रज्ञान निवडल्यास संरक्षण कमी होते:

आरओ (Reverse Osmosis) : उच्च टीडीएस किंवा रासायनिक दूषित घटक असलेल्या पाण्यासाठी उपयुक्त; हे जड धातूंसह सूक्ष्म अशुद्धता काढून टाकते.

यूव्ही (Ultraviolet) : जंतू, विषाणू आणि परजीवी निष्क्रिय करते; सूक्ष्मजंतूंपासून संरक्षणासाठी अत्यावश्यक.

यूएफ (Ultrafiltration) : गढूळपणा, सिस्ट्स आणि निलंबित कण काढून टाकते; चिखलट किंवा मळकट पाण्यासाठी उपयुक्त.

प्रमाणित फिल्टर्स व प्युरिफायर्स : नेहमी जंतू, विषाणू व परजीवी काढून टाकण्याची क्षमता प्रमाणित असलेली उत्पादनेच निवडा.

यासोबतच, रिप्लेसमेंट फिल्टर्स मूळ व प्रमाणित असणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. बनावट किंवा निकृष्ट फिल्टर्स उपकरणात बसले तरी आवश्यक शुद्धीकरण करत नाहीत. पाण्याच्या प्रकारानुसार योग्य तंत्रज्ञान निवडणे हे जलजन्य आजार रोखण्याचे सर्वात प्रभावी पाऊल आहे.

प्युरिफायरची नियमित देखभाल व वेळेवर फिल्टर बदल

जास्त काळ वापरलेले किंवा अडथळलेले फिल्टर्स कार्यक्षमता गमावतात आणि काही वेळा जंतूंचे केंद्रही बनू शकतात. वेळेवर कार्ट्रिज बदलणे आणि एएमसी (Annual Maintenance Contract) पाळणे आवश्यक आहे.

आयआयटी मद्रासच्या एका अभ्यासात असे आढळले की अप्रमाणित फिल्टर्स लवकर निष्क्रिय होतात आणि घातक दूषित घटक काढण्यात अपयशी ठरतात. त्यामुळे केवळ मूळ आणि चाचणी केलेले घटक वापरणे अत्यंत गरजेचे आहे.

शुद्ध पाणी सुरक्षित पद्धतीने साठवा

शुद्ध पाणी चुकीच्या साठवणुकीमुळे पुन्हा दूषित होऊ शकते. त्यामुळे स्वच्छ, झाकण असलेली भांडी वापरणे, हातांचा थेट संपर्क टाळणे आणि बाटल्या व डिस्पेन्सर नियमितपणे स्वच्छ करणे आवश्यक आहे.

पाणी घेण्याच्या ठिकाणी स्वच्छता राखा

नळ, डिस्पेन्सर आणि प्युरिफायरचे आउटलेट्स येथे जंतू साचू शकतात. त्यामुळे त्यांची नियमित स्वच्छता केल्यास पुनःदूषित होण्याचा धोका कमी होतो आणि शुद्धीकरणाची प्रक्रिया पूर्णपणे सुरक्षित राहते.

ऋतूनुसार पाण्याच्या गुणवत्तेतील बदलांबाबत सतर्क रहा

उन्हाळा आणि पावसाळ्यात पाण्याची गुणवत्ता मोठ्या प्रमाणात बदलते. पावसाळ्यात सूक्ष्मजंतू वाढतात, तर उन्हाळ्यात विरघळलेली अशुद्धता वाढते. त्यामुळे हंगामानुसार तपासणी, सर्व्हिसिंग आणि फिल्टर बदल करणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष

जलजन्य आजारांपासून संरक्षण हे केवळ पाणी उकळण्यापुरते मर्यादित नाही. योग्य शुद्धीकरण तंत्रज्ञान, प्रमाणित फिल्टर्स, नियमित देखभाल आणि जबाबदार वापर यांची सांगड घालणे गरजेचे आहे. माहितीपूर्ण आणि योग्य प्युरिफायर वापराच्या सवयींमुळे कुटुंबाला सुरक्षित, स्वच्छ पाणी मिळू शकते आणि दीर्घकालीन आरोग्यधोके टाळता येतात.