आकाशातून जमिनीवर वीज पडताना तुम्ही अनेकदा पाहिली असेल. पण आकाशात ढगांमधून वीज जाताना पाहिली आहे. इकडे पहा. हे चित्र भूतानच्या हिमालयाचे आहे. जेथे वादळ आले. त्यानंतर अनेक वेळा असे विचित्र दिवे ढगांमधून अवकाशाकडे जाताना दिसले.
हा काही सामान्य विजेचा झटका नाही. ही वीज लाल रंगाची आहे. त्याचा रंग निळा आहे. काहीवेळा तो जांभळा आणि गुलाबी रंगाचा असतो. तसेच केशरी दिसते. ही दुर्मिळ वीज आहे. तो ढगांवरून खाली पडत नाही. वर जातो. ढगांपेक्षा सुमारे ८० किलोमीटर वर आयनोस्फियरपर्यंत.
ढगांमधून पेंट ब्रश घेऊन कोणीतरी अंतराळात पेंटिंग करण्याचा प्रयत्न करत आहे असे दिसते. किंवा ते साफ करण्यासाठी झाडून घ्या. बरं… ही असामान्य घटना नासाच्या शास्त्रज्ञांनी टिपली आहे. वातावरणाच्या वरती ही वीज पडते. तुम्हाला माहित आहे का की अंतराळात जाणारी ही दुर्मिळ वीज सामान्य विजेपेक्षा ५० पट अधिक शक्तिशाली आहे.
या दुर्मिळ विजा संपूर्ण जगात वर्षभरात फक्त १००० वेळा दिसतात. या विजेबद्दल शास्त्रज्ञांना फारशी माहिती नाही. हे फक्त २० वर्षांपूर्वी शोधले गेले होते. त्यांना स्प्राइट्स म्हणतात. ते अतिशय संवेदनशील आणि तीव्र गडगडाटी वादळांमुळे तयार होतात.
सामान्य वीज नाही, त्यांना पाहणे खूप कठीण आहे
जेथे सामान्य वीज ढगांमधून पृथ्वीच्या दिशेने पडते. स्प्राइट्स अंतराळात धावतात. हे वातावरणाच्या वरच्या भागात पोहोचतात. त्यांची ताकद आणि तीव्रता खूप जास्त आहे. रेड लाइटनिंग स्प्राइट्स फक्त काही मिलिसेकंदांसाठीच दिसतात. म्हणूनच त्यांना पाहणे आणि अभ्यासणे खूप कठीण आहे. परंतु शास्त्रज्ञ आतापर्यंत जे काही शिकले आणि समजले ते आम्ही तुम्हाला सांगू.
स्प्राइट्स म्हणजे काय?
या विजेच्या बोल्टच्या वर्तनामुळे त्यांना स्प्राइट्स असे नाव देण्यात आले आहे. हे स्ट्रॅटोस्फियरमधून बाहेर पडणारे ऊर्जा कण आहेत जे तीव्र वादळामुळे निर्माण होणाऱ्या विद्युत प्रवाहापासून तयार होतात. येथे, जेव्हा अधिक प्रवाह ढगांच्या वरच्या आयनोस्फियरमध्ये जातो, तेव्हा असा प्रकाश दिसतो. म्हणजे जमिनीपासून सुमारे ८० किलोमीटर वर.
सहसा ते जेलीफिश किंवा गाजरच्या आकारात दिसतात. त्यांची सरासरी लांबी आणि रुंदी ४८ किमी आहे. अधिक किंवा कमी तीव्रतेवर अवलंबून असते. त्यांना पृथ्वीवरून पाहणे सोपे नाही. उंचावर उडणाऱ्या विमाने आणि अंतराळ स्थानकांवरून हे स्पष्टपणे पाहिले जाऊ शकते.
स्प्राइट्स फक्त वादळातून उगवत नाहीत. ते क्षणिक प्रकाशमय घटनांमुळे देखील होतात. ज्यांना ब्लू जेट म्हणतात. अंतराळातून खाली येणारा हा निळा प्रकाश आहे, ज्यावर बशीसारखा आकार तयार होतो.
हे आवश्यक नाही की पृथ्वीच्या वातावरणामुळे फक्त लाल रंगाची वीजच दिसते. हे वातावरण असलेल्या सर्व ग्रह आणि ताऱ्यांमध्ये देखील दिसू शकते. गुरूच्या वातावरणातील अशाच स्प्राइट्सची छायाचित्रे नासाच्या व्हॉयेजर-१ या अंतराळयानाने १९७९ मध्ये घेतली होती. हे ब्लू जेट्स होते.
अंतराळातून स्प्राइट्स कधी दिसले
१९५० मध्ये प्रथम काही नागरी विमानांनी स्प्राइट्स पाहिले. त्यानंतर यासंदर्भात अनेक सिद्धांत मांडले गेले. पहिला फोटो १९८९ साली आला होता. हा फोटो अपघाती फोटो होता. मिनेसोटा विद्यापीठातील संशोधक कमी प्रकाशाच्या कॅमेऱ्याची चाचणी करत असताना त्यांनी चुकून ढगांच्या वरच्या प्रकाशाचा फोटो कॅप्चर केला. यानंतर अनेक अंतराळवीरांनी स्पेस स्टेशनवरून या दिव्यांचे फोटोज व व्हिडिओ बनवले.
