भोजशाळा, धार जिल्ह्यात स्थित एएसआय द्वारे जतन केलेले ११ व्या शतकातील स्मारक, हिंदू समुदायाने वाग्देवी (देवी सरस्वती) यांना समर्पित मंदिर मानले आहे. तर मुस्लिम समाज याला कमाल मौला मशीद म्हणत आहे.
मध्य प्रदेशात या मुद्द्यावरून पुन्हा एकदा राजकीय स्पर्धा रंगू शकते. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण ने आज धार जिल्ह्यात असलेल्या भोजशाळेबाबतचा आपला सर्वेक्षण अहवाल मध्य प्रदेश उच्च न्यायालयात सादर केला आहे. एएसआयने सलग ९८ दिवस भोजशाळेचे सर्वेक्षण केले. ५०० मीटर त्रिज्येचे वैज्ञानिक सर्वेक्षण केले आणि त्यानंतर २००० पानांचा अहवाल दाखल केला. आता या मुद्द्यावर २२ जुलै रोजी सुनावणी होणार आहे. या अहवालाच्या आधारे २३ वर्षांपूर्वी राबविण्यात आलेली व्यवस्था उच्च न्यायालय बदलणार का, हा सर्वात मोठा प्रश्न आहे. येथे हिंदू पक्षाच्या वकिलाने दावा केला की, सर्वेक्षणादरम्यान असे अनेक पुरावे सापडले ज्यावरून येथे मंदिर असल्याचे सिद्ध होते.
मूर्ती शोधणे म्हणजे मंदिर असल्याचा पुरावा?
एएसआयने आपल्या अहवालात सांगितले की, भोजशाळेत सुमारे ९७ मूर्ती सापडल्या आहेत. यातील ३७ मूर्ती देवी-देवतांच्या आहेत तर उर्वरित मूर्ती हिंदू धर्माशी संबंधित इतर गोष्टींच्या आहेत. याशिवाय अहवालात असे अनेक निष्कर्ष आहेत, जे सिद्ध करतात की भोजशाळा पूर्वी एक मंदिर होती परंतु मुस्लिम बाजू त्याला कमाल मौला मशीद मानते. या मूर्ती नंतर मंदिरात ठेवण्यात आल्याचे मुस्लिम बाजूचे म्हणणे आहे.
मुस्लिम बाजू काय म्हणते?
साहजिकच हे प्रकरण अत्यंत गुंतागुंतीचे असल्याने यावर कोणताही पक्ष आपला दावा सोडायला तयार नाही. हा वाद ब्रिटिश काळापासून सुरू आहे. ब्रिटिश राजवटीत येथे उत्खनन झाले. उत्खननात मूर्तीही सापडल्या पण येथील हक्क हिंदूंचा की मुस्लिमांचा हे स्पष्ट झाले नाही. आता एएसआयने वैज्ञानिक सर्वेक्षणाचा अहवाल दाखल केल्याने, हिंदू पक्षाला आशा आहे की त्यांना भोजशाळेची मालकी मिळेल आणि ते येथे बिनदिक्कत पूजा करू शकतील. मात्र मुस्लिमांची भूमिका स्पष्ट आहे. भोजशाळेत म्हणजेच ज्याला तो कमाल मौला मस्जिद म्हणतो तिथे मूर्ती ठेवल्या होत्या, असे तो स्पष्टपणे सांगत आहे. मुस्लिम पक्षाचे म्हणणे आहे की एएसआयने आपल्या अहवालात हे देखील सांगावे की त्यांना सापडलेल्या मूर्ती कोणत्या वर्षी ठेवल्या होत्या.
एएसआयच्या सर्वेक्षणात काय आढळले?
वाग्देवी माँ सरस्वती, हनुमान जी, शिवजी, गणेश जी, श्री कृष्ण, ब्रह्माजी, वासुकी नाग यांच्या मूर्ती सापडल्या.
गर्भगृहाच्या मागील बाजूस भिंतीची रचना
पायऱ्यांखाली खोली
३७ हिंदू देवी-देवतांच्या मूर्ती
प्राचीन आकाराचे दगड सापडले
ओम नम: शिव आणि सीता-राम यांच्या मूर्ती सापडल्या
चांदी, तांबे आणि स्टीलची ३१ नाणी सापडली
एएसआयच्या अहवालात काय आहे?
१ . सर्वेक्षणात ३७ देवी-देवतांच्या मूर्ती सापडल्या आहेत.
२ . पुरातत्व विभागाला १७०० हून अधिक अवशेष मिळाले आहेत
३ . परमार राजवटीत वापरल्या जाणाऱ्या वस्तूही सापडल्या आहेत
४ . खिडक्या आणि खांबांमध्ये चार सशस्त्र देवांची शिल्पे
५ . काही पुतळ्यांची विटंबना करण्याचा प्रयत्न झाला
अहवालातील पॉइंट क्रमांक ३६ मध्ये म्हटले आहे की बँक्वेट हॉलच्या भिंती आणि खांबांवर भगवान गणेश, ब्रह्माजी, नरसिंह आणि भैरव यांच्या मूर्ती आहेत. येथे लिहिलेले शब्द आणि मंत्र हे संस्कृत आणि प्राकृत भाषेतील असल्याचे अहवालातील मुद्दा क्रमांक ४९ मध्ये लिहिले आहे. ते अरबी आणि पर्शियनच्या आधीपासून आहेत, जे सिद्ध करते की संस्कृत आणि प्राकृत भाषा वापरणारे लोक पूर्वी भोजशाळेत आले होते. त्याचप्रमाणे, एएसआय अहवालाच्या परिच्छेद २२ आणि २३ मध्ये, असे म्हटले आहे की नंतर बांधलेल्या संरचना घाईघाईने बांधल्या गेल्या आणि त्यामुळे सममिती आणि डिझाइनची काळजी घेतली गेली नाही. पण पूर्वीची रचना एकसमान आकार आणि उंचीची आहे. यावरून मंदिराची रचना पूर्वीची असल्याचे सिद्ध होते.
