कुंभमेळा हा सनातन धर्मातील सर्वात मोठा आणि पवित्र धार्मिक कार्यक्रमांपैकी एक आहे, जो दर १२ वर्षांनी एकदा होतो. हा केवळ एक धार्मिक कार्यक्रम नाही तर खगोलीय घटनांशी संबंधित एक प्राचीन परंपरा आहे, ज्यामध्ये ग्रहांच्या स्थितीला विशेष महत्त्व आहे आणि या आधारावर तो आयोजित केला जातो. प्रयागराजमध्ये १३ जानेवारी ते २६ फेब्रुवारी दरम्यान सुरू असलेला महाकुंभ १४४ वर्षांनी आला आहे.
सूर्य, चंद्र आणि गुरु ग्रहांच्या स्थितीच्या आधारावर कुंभ आयोजित केला जातो आणि स्थान देखील याच आधारावर निश्चित केले जाते. कुंभमेळा चार ठिकाणी आयोजित केला जातो – प्रयागराज, हरिद्वार, नाशिक आणि उज्जैन. या कार्यक्रमाचे चार प्रकार आहेत – कुंभ, अर्धकुंभ, पूर्ण कुंभ आणि महाकुंभ.
हरिद्वार, नाशिक, उज्जैन आणि प्रयागराज या चारही ठिकाणी बारा वर्षांनी एकदा कुंभ आयोजित केला जातो. अर्धकुंभ फक्त प्रयागराज आणि हरिद्वारमध्ये आयोजित केला जातो. या दोन्ही ठिकाणी दर ६ वर्षांनी एकदा अर्धकुंभ आयोजित केला जातो. प्रयागराजमध्ये दर १२ वर्षांनी फक्त एकदाच पूर्ण कुंभ आयोजित केला जातो.
महाकुंभ हा १२ पूर्ण कुंभानंतर म्हणजेच १४४ वर्षांनी येतो. म्हणूनच या कार्यक्रमाला महाकुंभ म्हणतात. हा कार्यक्रम फक्त प्रयागराजमध्येच आयोजित केला जातो, जिथे गंगा, यमुना आणि सरस्वती नद्यांचा पवित्र संगम होतो. महाकुंभादरम्यान, यात्रेकरूंना त्रिवेणी संगमात विधीपूर्वक स्नान करून स्वतःला आध्यात्मिकरित्या शुद्ध करण्याची संधी मिळते. यावेळी प्रयागराज महाकुंभात संगमात पवित्र स्नानासाठी ६ प्रमुख तारखा निश्चित करण्यात आल्या आहेत-
पौष पौर्णिमा: १३ जानेवारी
मकर संक्रांती: १४ जानेवारी
मौनी अमावास्या: २९ जानेवारी
वसंत पंचमी: ३ फेब्रुवारी
माघी पौर्णिमा: १२ फेब्रुवारी
महाशिवरात्री: २६ फेब्रुवारी
असे मानले जाते की या तारखांना गंगा, यमुना आणि सरस्वतीच्या त्रिवेणी संगमात स्नान केल्याने आत्मा शुद्ध होतो, पापांचे प्रायश्चित्त होते. सनातन धर्माचे रक्षण करण्यासाठी आदि शंकराचार्यांनी ८ व्या शतकात आखाडा परंपरा सुरू केली. एकूण १३ आखाडे आहेत, जे महाकुंभात येतात आणि त्यांचे तळ ठोकतात. स्नानाच्या मुख्य तारखांना हे आखाडे हत्ती, घोडे, उंटांसह भव्य मिरवणूक काढतात. त्यांच्याशी संबंधित संत, संन्यासी आणि नागा साधू १७ अलंकारांसह संगम तीरावर येतात आणि स्नान करतात, ज्याला अमृत, राजसी किंवा शाही स्नान असेही म्हणतात. आखाड्यांनी स्नान केल्यानंतरच सामान्य लोक संगममध्ये स्नान करतात. अमृत किंवा शाही स्नान हे या धार्मिक आणि आध्यात्मिक कार्यक्रमाचे मुख्य आकर्षण आहे.
अमृत किंवा शाही स्नानाचे महत्त्व
अमृत, राजसी किंवा शाही स्नान – या नावांमागे विशेष महत्त्व आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमी आहे. असे मानले जाते की नागा साधूंना त्यांच्या धार्मिक भक्तीमुळे प्रथम स्नान करण्याची संधी दिली जाते. ते हत्ती, घोडे आणि रथांवर स्वार होऊन शाही थाटामाटात आणि वैभवाने स्नान करण्यासाठी येतात. या भव्यतेमुळे, त्याला अमृत स्नान (शाही स्नान) असे नाव देण्यात आले आहे.
दुसऱ्या एका मान्यतेनुसार, मध्ययुगीन काळात, राजे आणि सम्राट स्नानासाठी ऋषी आणि संतांसह भव्य मिरवणूक काढत असत. या परंपरेने अमृत स्नान सुरू झाले. याशिवाय, सूर्य आणि गुरू सारख्या ग्रहांच्या विशेष स्थिती लक्षात घेऊन महाकुंभ आयोजित केला जातो असे मानले जाते. काही विशेष तिथी ग्रहांच्या हालचालीच्या आधारावर येतात. असे मानले जाते की या विशेष तिथींना पवित्र नद्यांमध्ये स्नान केल्याने आध्यात्मिक शुद्धीकरण, पापांचे प्रायश्चित्त, पुण्य आणि मोक्ष मिळतो. म्हणूनच या तिथींना स्नान करण्यास अमृत स्नान म्हणतात.
