वास्तविक, धरणे खूप फायदेशीर आहेत. पूर रोखणे. वीज निर्मिती. पण एक धरण आहे जे अत्यंत वादग्रस्त आहे. आपण जगातील सर्वात मोठ्या धरणाबद्दल बोलत आहोत. यामुळे झालेले नुकसान जाणून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. यामुळे पृथ्वीच्या फिरण्याचा वेग मंदावला आहे. हे धरण कुठे आहे आणि ते वादग्रस्त का आहे ते जाणून घेऊया?
पावसाळा आहे. नद्यांच्या पाण्याची पातळी वाढत आहे. अशा स्थितीत धरणाचे महत्त्व वाढते. धरणे नसल्यास पाणी निवासी भागात शिरते. वास्तविक धरणे फायदेशीर आहेत. पूर टाळण्यासाठी. वीज निर्मिती मध्ये. पण एक धरण वादग्रस्त आहे. हे जगातील सर्वात मोठे धरण आहे.
चीनच्या थ्री गॉर्जेस धरणामुळे झालेल्या नुकसानाबद्दल जाणून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. या धरणामुळे पृथ्वीच्या फिरण्याचा वेग कमी झाला आहे. जगातील सर्वात मोठे धरण चीनमध्ये आहे, ज्याचे नाव ‘थ्री गॉर्जेस डॅम’ आहे. हे जलविद्युत गुरुत्वाकर्षण धरण आहे.
हे चीनच्या हुबेई प्रांतातील यांगत्से नदीवर बांधले आहे. यांगत्से ही जगातील तिसरी सर्वात लांब नदी आहे. या नदीची लांबी सहा हजार किलोमीटरहून अधिक आहे. यांग्त्झी नदीला मोठा पूर आल्याचा इतिहास साक्षीदार आहे. दर दहा वर्षांनी एकदा त्याच्या बँका वाहून गेल्या. एकट्या २० व्या शतकात पुरामुळे सुमारे 3 लाख लोकांचा मृत्यू झाला.
आकार, उंची, किंमत… सर्व जंगली
पूर आटोक्यात आणण्यासाठी, १.५ कोटी लोक आणि लाखो एकर शेतजमीन वाचवण्यासाठी हे धरण बांधण्यात आले. स्टील आणि काँक्रीटपासून बनवलेले हे धरण २.३ किमी लांब, ११५ मीटर रुंद आणि १८५ मीटर उंच आहे. हे जगातील सर्वात मोठे धरण आहे, त्यामुळे साहजिकच ते सर्वात महागडेही असेल. या धरणाच्या बांधकामासाठी अडीच लाख कोटी रुपयांपेक्षा जास्त खर्च अपेक्षित आहे. पुरी पूर्ण होण्यासाठी जवळपास दोन दशके लागली. त्याचे बांधकाम १९९४ मध्ये सुरू झाले. ते २०१२ मध्ये पूर्ण झाले.
हजारो टन स्टील वापरले
थ्री गॉर्जेस धरण बांधण्यासाठी चार लाख ६३ हजार टन स्टीलचा वापर करण्यात आला आहे. एवढ्या स्टीलने ६० आयफेल टॉवर्स बांधता येतील. हे धरण अनेक लहानमोठ्या देशांना उजळून टाकू शकेल इतकी वीज निर्माण करत आहे. २२,४०० मेगावॅट ऊर्जा निर्माण करण्याची क्षमता आहे.
हे धरण वादग्रस्त का आहे?
पुराचे पाणी रोखण्यात यश आल्याचा दावा चीन करत असला तरी थ्री गॉर्जेस धरण जलप्रदूषण आणि पर्यावरणीय धोक्यांबाबत वादात अडकले आहे. आजही चीन मुसळधार पाऊस आणि भीषण पुराशी झगडत आहे. त्यामुळे धरणाच्या कार्यक्षमतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
भूस्खलन आणि पुराचा परिणाम
धरण बांधण्याचे नियोजन १९९२ मध्ये सुरू झाले तेव्हा अनेक शास्त्रज्ञांनी असा इशारा दिला की धरणामुळे आसपासच्या बेटांवर दबाव वाढेल. यामुळे भूस्खलन होऊ शकते. जैवविविधता धोक्यात येईल. २००३ मध्ये, ७०० दशलक्ष घनफूट खडक यांग्त्झीपासून २ किमी अंतरावर असलेल्या किंगगन नदीत शिरला. यामध्ये १४ जणांना आपला जीव गमवावा लागला.
असे असतानाही चायना यांगत्झे थ्री गॉर्जेस डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनने आपल्या जलाशयातील पाण्याची पातळी ४४५ फुटांवरून ५१२ फुटांवर आणली. यामुळे डझनभर भूस्खलन झाले. २०२० मध्येही पुराच्या लाटांमुळे धरणाचे दरवाजे उघडण्यात आले होते. तो अचानक पूर होता. तेव्हापासून यांगत्झी नदीला पुराचा सामना करावा लागत आहे.
चीनच्या अनेक भागात पुरामुळे शेकडो लोकांना आपला जीव गमवावा लागला आहे. १४ लाखांहून अधिक लोक विस्थापित झाले आहेत. त्यांची घरे उद्ध्वस्त झाली. पुरात शेकडो एकर शेतजमीन पाण्याखाली गेली. यांगत्से नदीच्या काठावरील दोन शहरे, १०० हून अधिक शहरे आणि १६०० गावे पाण्याखाली गेली.
पाण्याच्या वजनामुळे यांग्त्झी नदीच्या काठाचे महत्त्वपूर्ण भाग नष्ट झाले. त्यामुळे धरणाच्या कार्यक्षमतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे. तज्ञ म्हणतात की ते लहान पूर सहन करू शकते, परंतु मोठ्या पूर नाही.
धरणामुळे अनेकांचे नुकसान झाले आहे
हे धरण दोन मोठ्या फॉल्ट लाईनवर बांधले आहे. त्यामुळे येथे भूकंप होतात. २००३ मध्ये डोंगराचा मोठा भाग तुटून नदीत पडला होता, त्यात २४ जणांचा मृत्यू झाला होता. एकदा धरणाच्या भिंतीला तडेही पडले होते, त्यामुळे गळतीचा धोका वाढला होता.
चीनमधील थ्री गॉर्जेस धरणाच्या आसपासच्या भागात ६,४०० वनस्पती प्रजाती, ३,४०० कीटक प्रजाती, ३०० माशांच्या प्रजाती आणि ५०० पेक्षा जास्त स्थलीय पृष्ठवंशीय प्रजाती आहेत. या बंधाऱ्यामुळे या प्रजाती धोक्यात आल्या आहेत. थ्री गर्जेस धरणामुळे दुष्काळ आणि रोगराईही वाढली आहे.
विशेषत: २००८ मध्ये, यांगत्झी नदीची पाणी पातळी १४२ वर्षांतील सर्वात कमी होती. पाण्याचा प्रवाह कमी झाल्याने अनेक घरे बाधित झाली आहेत. शुद्ध पाणी दूषित झाले आहे. असा अंदाज आहे की चीनचे ७०% ताजे पाणी प्रदूषित आहे. धरणामुळे ते आणखी वाईट होत आहे. हे धरण जुन्या कचरा सुविधा आणि खाण कामकाजाच्या वर बांधले आहे. दरवर्षी २६५ दशलक्ष गॅलन सांडपाणी यांगत्झी नदीत जमा होते.
पृथ्वीच्या फिरण्याचा वेग कमी झाला
या धरणाचा सर्वाधिक परिणाम पृथ्वीवर झाला आहे. नासाच्या शास्त्रज्ञांनी २००५ मध्ये थ्री गॉर्जेस धरणामुळे पृथ्वीच्या फिरण्याचा वेग कमी झाल्याचा अंदाज लावला होता. पृथ्वीच्या परिभ्रमणावर परिणाम करणाऱ्या अनेक गोष्टी आहेत. जसे वारा, भूकंप, हवामान बदल आणि चंद्राची स्थिती. धरणाच्या जलाशयात ४२ अब्ज टन पाणी आहे, ज्यामुळे पृथ्वी फिरताना त्याची गती गमावते.
वस्तुमानातील बदलामुळे एका दिवसाची वेळ ०.०६ मायक्रोसेकंदांनी वाढली आहे. म्हणजे या धरणामुळे आता दिवस थोडे मोठे झाले आहेत. नासाच्या म्हणण्यानुसार, या धरणाच्या बांधकामामुळे उत्तर आणि दक्षिण ध्रुव देखील आपापल्या ठिकाणाहून प्रत्येकी २ सेमी सरकले आहेत, तर पृथ्वी देखील इतर ध्रुवांवर थोडीशी सपाट झाली आहे.
