जळगाव : पृथ्वी सूर्याभोवती आपली एक फेरी ३६५.२५ दिवसांत पूर्ण करते, ज्याला आपण एक ‘सौर वर्ष’ असे म्हणतो. या सौर वर्षात दिवस आणि रात्र एकसारखी नसते. कधी दिवस लहान किंवा मोठा असतो, तर कधी रात्र. याचबरोबर आपल्याला विविध ऋतूही बघायला मिळतात. यात दिवस-रात्रीत होणारे बदल आणि ऋतुचक्राची सुरुवात पृथ्वी सूर्याभोवती आपल्या कक्षेत फिरताना चार म हत्त्वाच्या बिंदूंवर आली की होते. जसे २१ म ार्च ‘वसंतसंपात बिंदू, २१ जून ‘विष्टंभ बिंदू, २२ सप्टेंबर ‘शरदसंपात बिंदू’ आणि २२ डिसेंबर अवष्टंभ बिंदू. यात २१-२२ डिसेंबर अवष्टंभ बिंदू पृथ्वीचा सूर्याभोवती फिरण्याच्या प्रवासातला २२ डिसेंबर हा चौथा महत्त्वाचा बिंदू. याला ‘अवष्टंभ बिंदू’ असे म्हटले जाते. याच दिवशी शनिवारी (२१ डिसेंबर) सर्वांत लहान दिवस, तर रात्र मात्र १३ तासांची आहे.
विविध ऋतू आणि दिवस-रात्र एकसमान न रहाण्याचे मुख्य कारण पृथ्वीचा २३.५ अंशातून झुकलेला अक्ष असून ‘उत्तर गोलार्ध’ gn of dent व ‘दक्षिण गोलार्धात’ पृथ्वी सूर्याभोवतीच्या आपत्या प्रदक्षिणेदरम्यान झुकलेल्या अक्षामुळे कधी उत्तर गोलार्ध सूर्यासमोर येतो तर कधी दक्षिण गोलार्ध. ज्यामुळे पृथ्वीवर पडणारा सूर्यप्रकाश दोन्ही गोलार्धात सारखा नसतो. त्यामुळे दिवस आणि रात्र लहान वा मोठी असतात आणि विविध ऋतू आपल्याला बघायला मिळतात.
पृथ्वी सूर्याभोवती फिरण्याच्या प्रवासातला २२ डिसेंबर हा चौथा महत्त्वाचा बिंदू. याला ‘अवष्टंभ बिंदू’ असे म्हटले जाते. २२ सप्टेंबरपासून हळूहळू सूर्यासमोर यायला सुरुवात झालेला पृथ्वीचा ‘दक्षिण गोलार्ध’ या दिवशी पूर्णपणे सूर्यासमोर आलेला असतो. दक्षिण गोलार्धात पडणारा प्रकाश हा सरळ काटकोनात पडतो. यामुळे तापमानात वाढ होते म्हणून तेथे उन्हाळा ऋतू असतो. काटकोनात पडणाऱ्या सूर्यप्रकाशामुळे ‘दक्षिण गोलार्धात’ २२ डिसेंबर हा वर्षातील सर्वात मोठा दिवस असतो. या उलट ‘उत्तर गोलार्ध’ सूर्यापासून दूर असल्याने त्यावर पडणारा सूर्यप्रकाश तिरपा पडतो. यामुळे तापमान कमी होते म्हणून तेथे हिवाळा ऋतू असतो. तिरप्या पडणाऱ्या सूर्यप्रकाशामुळे ‘उत्तर गोलार्धात’ २२ डिसेंबर हा वर्षातील सर्वात लहान दिवस असतो.
पृथ्वी स्वतःभोवती पश्चिमेकडून पूर्वे कडे फिरते. त्यामुळे सूर्य पूर्वेला उगवतो आणि पश्चिमेस मावळतो असा भास होतो. तसेच पृथ्वी सूर्याभोवती फिरताना सूर्य कधी उत्तरेकडे तर कधी दक्षिणेकडे सरकलेला दिसतो. थोडक्यात सूर्य उगवण्याची जागा रोज बदलताना दिसते. २१ मार्च रोजी सूर्य विषुववृत्तावर असतो म्हणजे सूर्याची क्रांती शून्य असते. या दिवशी सूर्य ज्या ठिकाणी उगवतो ती खरी पूर्व दिशा असते आणि ज्या ठिकाणी मावळतो ती खरी पश्चिम दिशा असते. यानंतर सूर्य उत्तरेकडे सरकायला लागतो. ज्याला सूर्याचे उत्तरायण सुरू झाले असे म्हणतो. पृथ्वीचा अक्ष २३.५ अंशातून कललेला असल्यामुळे सूर्य उत्तर दिशेकडे जास्तीत जास्त + २३.५ अक्षांशापर्यंतच जातो. २१ जूननंतर सूर्य परतीचा प्रवास करत २१ मार्चला उगवलेला असतो त्याच ठिकाणी २२ सप्टेंबर रोजी उगवतो. २२ सप्टेंबरनंतर सूर्य दक्षिणेकडे सरकताना दिसतो. ज्याला आपण सूर्याचे दक्षिणायन सुरू झाले असे म्हणतो.
२२ डिसेंबरला सूर्य-२३.५ अक्षांशावर येत असून तिथून त्याचा परतीचा प्रवास सुरू होतो आणि २१ मार्चला परत तो विषुववृत्तावर येतो. थोडक्यात असे की, पृथ्वीचा सूर्याभोवती फिरण्याचा हा प्रवास आपण अंतराळात जाऊन बघणे अशक्य आहे. पण तरीही निसर्गाची ही कमाल आहे की, तो पृथ्वीचा हा प्रवास पृथ्वीवरूनच सूर्याच्या उत्तरायण आणि दक्षिणायनाच्या स्वरूपात दाखवतो.
– अमोघ जोशी (खगोल अभ्यासक, जळगाव)
