मध्य प्रदेशात एका मशिदीत, कोणत्या देवांच्या मूर्ती सापडल्या, कोणते रहस्य उलगडले?

या संपूर्ण सर्वेक्षणादरम्यान विशेष बाब म्हणजे मंगळवारी हिंदू समाजाने बँक्वेट हॉलमध्ये हनुमान चालीसाचे पठण केले आणि शुक्रवारी मुस्लिमांनी नमाज अदा केली, ही पद्धत अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. अशा स्थितीत धार प्रशासनाने घटनास्थळी मजबूत सुरक्षा व्यवस्था चोख ठेवली.

मध्य प्रदेशातील धार येथे असलेल्या भोजशाळा आणि कमाल मौला मशिदीच्या वादग्रस्त संरचनेचे सर्वेक्षण २४ जून रोजी संध्याकाळी ६ वाजता पूर्ण झाले आहे. आता रिट्रीट आणि देखभालीचे काम सुरू राहणार आहे. तीन महिन्यांहून अधिक काळ चाललेल्या भारतीय पुरातत्व विभागाच्या पुरातत्व सर्वेक्षणाचा निष्कर्ष काय होता, याची नोंद एएसआयच्या कागदपत्रांमध्ये आहे. त्याचा अहवाल ४ जुलै रोजी इंदूर उच्च न्यायालयाच्या खंडपीठाला सादर केला जाणार आहे. पण, हा निष्कर्ष अहवाल कधी समोर येईल, हे ठरलेले नाही. होईल की नाही हे सांगता येत नाही कारण हे प्रकरण अयोध्या आणि काशीइतकेच संवेदनशील आहे.

जेव्हा २२ मार्च रोजी, १०० एएसआय तज्ञांच्या पथकाने कडेकोट बंदोबस्तात सर्वेक्षण सुरू केले. या काळात हिंदू-मुस्लिम बाजूचे प्रतिनिधीही संघासोबत राहिले. या पथकाने भोजशाळेत शास्त्रीय आधारावर सर्वेक्षण केले. सुरुवातीला सर्वेक्षणाची वेळ 6 आठवडे होती, जी नंतर वाढवण्याची विनंती एएसआय ने एमपी हायकोर्टाला केली तेव्हा वाढवण्यात आली. मुस्लीम पक्षाने या सर्वेक्षणाविरोधात सर्वोच्च न्यायालयात याचिका दाखल केली पण ती फेटाळण्यात आली. धार शहरातील काझी वकार सादिक आणि जामा मशीद व्यवस्था समितीचे झुल्फिकार अहमद यांनीही या सर्वेक्षणाबाबत अनेकदा आक्षेप घेतला. उच्च न्यायालयाच्या निर्णयाचा आपण आदर करतो, पण या सर्वेक्षणाबाबत आपल्याला कोणतीही पूर्व माहिती देण्यात आलेली नाही, असे ते म्हणाले.

संपूर्ण सर्वेक्षणादरम्यान, हिंदूंनी हनुमान चालिसाचे पठण केले, तर मुस्लिमांनी नमाज अदा केला.
विशेष बाब म्हणजे या संपूर्ण सर्वेक्षणादरम्यान मंगळवारी हिंदू समाजाने भोजशाळेत हनुमान चालीसाचे पठण केले आणि शुक्रवारी मुस्लिमांनी नमाज अदा केली, ही पद्धत गेल्या अनेक वर्षांपासून सुरू आहे. अशा स्थितीत धार प्रशासनाने घटनास्थळी मजबूत सुरक्षा व्यवस्था चोख ठेवली. आता भोजशाळेच्या वादापासून सर्वेक्षणापर्यंत काय झाले ते जाणून घेऊया-

भोजशाळेचा वाद काय?
भोजशाळा, धार जिल्ह्यात स्थित एएसआय द्वारे जतन केलेले ११ व्या शतकातील स्मारक, हिंदू समुदायाने वाग्देवी (देवी सरस्वती) यांना समर्पित मंदिर मानले आहे. तर मुस्लिम समाज याला कमाल मौला मशीद म्हणत आहे. ७ एप्रिल २००३ रोजी एएसआयने अशी व्यवस्था केली होती की मंगळवारी भोजशाळेच्या आवारात हिंदू नमाज अदा करू शकतील आणि मुस्लिम शुक्रवारी आवारात नमाज अदा करू शकतील. या मुद्द्यावरून अनेकवेळा धार्मिक तणाव निर्माण झाला. विशेषत: जेव्हा बसंत पंचमी शुक्रवारी येते तेव्हा मुस्लिम भोजशाळेत नमाज अदा करतात आणि हिंदू पूजा करण्यासाठी रांगेत उभे असतात.

वाद कधी निर्माण झाला?
१८७५ मध्ये उत्खननादरम्यान, येथे माता सरस्वतीची मूर्ती सापडली जी नंतर ब्रिटिशांनी लंडनला नेली. हा पुतळा आता लंडनच्या संग्रहालयात आहे. हिंदू समाज याला सरस्वतीला समर्पित मंदिर मानतो. हिंदूंचा असा विश्वास आहे की वंशाच्या कारकिर्दीत मुस्लिमांना अल्प कालावधीसाठीच भोजशाळेत नमाज अदा करण्याची परवानगी होती. मुस्लिम समुदाय येथे नमाज अदा करण्याची प्रदीर्घ परंपरा असल्याचा दावा करतो.

१२१ वर्षांनंतर पुन्हा सर्वेक्षण करण्यात आले
मध्य प्रदेश उच्च न्यायालयाच्या इंदूर खंडपीठासमोर वेगवेगळ्या याचिकांवर सुनावणी झाली. यातील एक याचिका हिंदू फ्रंट फॉर जस्टिसची होती, लखनऊ या संघटनेने वाराणसीतील ज्ञानवापीच्या एएसआय सर्वेक्षणाबाबत अलाहाबाद उच्च न्यायालयात याचिका दाखल केली होती. ज्ञानवापीच्या धर्तीवर भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने भोजशाळेचे सर्वेक्षण करण्याची मागणी हिंदू फ्रंट फॉर जस्टिसने केली होती. ज्ञानवापीप्रमाणेच भोजशाळेतही कोणत्या प्रकारची चिन्हे, स्थापत्य शैली आणि वारसा आहे, हे एएसआयच्या सर्वेक्षणातून स्पष्ट होणार आहे. मौलाना कमालउद्दीन वेलफेअर सोसायटीनेही मध्य प्रदेश उच्च न्यायालयाच्या इंदूर खंडपीठाच्या भोजशाळेचे सर्वेक्षण करण्याच्या निर्देशाविरोधात सर्वोच्च न्यायालयात धाव घेतली, परंतु त्यांच्या पदरी निराशाच आली.

हा वाद सोडवण्यासाठी २२ मार्चपासून एएसआय टीमने जीपीआर आणि जीपीएस तंत्राचा वापर करून भोजशाळेच्या ५० मीटर परिसरात तपास केला. एएसआय ने भोजशाळेच्या आवारात असलेल्या प्रत्येक जंगम आणि जंगम वस्तूचे कार्बन डेटिंग तंत्रासह भिंती, खांब, मजले इत्यादींचे परीक्षण केले. तब्बल १२१ वर्षांनंतर एएसआयने भोजशाळा संकुलाचे पुन्हा सर्वेक्षण सुरु केले आहे. याआधी १९०२-१९०३ दरम्यान एएसआय ने भोजशाळा संकुलाचे सर्वेक्षण केले होते.

सर्वेक्षणादरम्यान काय घडले?

धारच्या ऐतिहासिक भोजशाळेतील हिंदू-मुस्लिम बाजूच्या हक्क आणि दाव्यांसाठी लढा देण्याबाबत हिंदू फ्रंट फॉर जस्टिसने सर्वेक्षण करण्याच्या मागणीबाबत इंदूर उच्च न्यायालयात याचिका केल्यानंतर २२ मार्चपासून एएसआय सर्वेक्षण सुरू झाले. भोजशाळेतून आतापर्यंत अनेक अवशेष सापडले आहेत. हिंदू पक्षांच्या दाव्यानुसार, माता वाग्देवी, भगवान गणेश, भगवान श्रीकृष्ण, भगवान विष्णू, भगवान ब्रह्मा, हनुमान आणि भैरवनाथ आणि इतर देवतांच्या मूर्तींसह अनेक अवशेष सापडले आहेत. यावरून पुरातन भोजशाळा हिंदू धर्माचा एक भाग असल्याचे दिसून येते.

त्याच वेळी, मुस्लिम बाजूनेही आपले दावे करताना हिंदू पक्षांच्या दाव्यांचे खंडन करणे सुरूच ठेवले आणि एएसआय सर्वेक्षणावरही प्रश्न उपस्थित केले. अशा स्थितीत गुरुवारी, सर्वेक्षणाची औपचारिकता पूर्ण होण्याच्या ९८ व्या दिवशी, हिंदू पक्षाकडून गोपाल शर्मा यांनी सांगितले की, सकाळी सुरू झालेले सर्वेक्षण संध्याकाळी ६ वाजेपर्यंत सुरू होते. येथे सापडलेल्या अवशेषांमध्ये पूर्वी मातेच्या मूर्तीचे अवशेषही सापडले होते. शेवटच्या दिवसात, मानेच्या उर्वरित भागासह इतर ६ अवशेष सापडले, त्यात खांब, क्रॉस बीम इत्यादींचा समावेश आहे. सर्वेक्षणात ब्रह्मदेवाची मूर्तीही आढळून आली. त्यापूर्वी चार दिवसांपूर्वी विष्णूची मूर्ती सापडली होती. ते मागे हटले.

दोन्ही बाजूंचे संबंधित दावे      

पूर्वेकडील सर्वेक्षणाच्या मागणीच्या प्रश्नावर गोपाल शर्मा म्हणाले की, आम्ही मागणी केली आहे. न्यायालयात अर्ज करणार आहे. दरम्यान, सर्वेक्षणाच्या शेवटच्या दिवशी संघाचे उर्वरित काम वेगाने करण्यात आल्याचे मुस्लिम पक्षाचे अब्दुल समद यांनी सांगितले. राहिलेले काम : सर्वेक्षणानुसार संवर्धनाचे काम हे हद्दीतील कामगारांचे काम होते, ते पुढेही सुरू राहणार आहे. लेबलिंगचे काम सुरूच राहणार आहे, परंतु देखावा बिघडवणारे खोदकाम थांबले आहे. सर्वेक्षणाचा तपास पूर्ण झाला. एएसआय 4 जुलै रोजी अहवाल सादर करणार आहे. जर तुम्ही तसे करू शकत नसाल तर तुम्ही न्यायालयात अहवाल सादर करण्याची मागणी पुढे करू शकता.

आकारांवर आक्षेप

शेवटच्या दिवशी केलेल्या कामात सात अवशेष सापडले जे स्पष्टपणे दिसत नव्हते. साफसफाई केल्यानंतर फोटो सबमिट केले असल्यास, आपल्याला ते कोणत्या प्रकारचे आकार आहे हे समजेल. मुस्लीम पक्षाकडून अब्दुल समद यांच्या म्हणण्यानुसार, “साहित्य २००३ नंतर आणले आहे, आमचा आक्षेप होता की ते सर्वेक्षणात समाविष्ट करू नये आणि त्याचे वर्ष आणि तारीख लिहिली जावी, समोरच्या लोकांचा हेतू असा नव्हता. त्याचा सर्वेक्षणात समावेश करावा.” १० सप्टेंबर २०२३ ची ताजी घटना अशी आहे की ही मूर्ती मागील मार्गाने येथे आणण्यात आली होती, जी प्रशासनाने हटवली होती. काही लोकांवर एफआयआर दाखल झाला आहे, हे सर्वांसमोर आहे. आमच्याकडे एक याचिका देखील आहे ज्यामध्ये २०१९ मध्ये बेकायदेशीर क्रियाकलाप थांबवण्याची मागणी देखील करण्यात आली होती. याच याचिकेत याचाही समावेश आहे. हिंदू फ्रंट फॉर जस्टिस शाखेने २०२२ सालची याचिका दाखल केली होती. सर्वेक्षणाची मागणी होती, त्याअंतर्गत हे सर्वेक्षण करण्यात आले.

हिंदू पक्षाचा दावा

सोमवार, २४ जून रोजी मशिदीमध्ये सुरू असलेल्या सर्वेक्षणाबाबत हिंदू पक्षाने मोठा दावा केला आहे. या उत्खननात एएसआयच्या टीमला भगवान विष्णूची मूर्ती सापडल्याचे हिंदू पक्षाकडून गोपाल शर्मा यांनी सांगितले. याशिवाय संघाला आणखी तीन अवशेष सापडले, जे संघाने जतन केले आहेत, असेही त्यांनी सांगितले. एएसआय टीमला २ जुलै रोजी न्यायालयासमोर पुरावे सादर करायचे आहेत, ज्याच्या आधारे या प्रकरणाची सुनावणी होणार आहे.

मुस्लिम पक्षाने आपले म्हणणे मांडले

मुस्लीम पक्षकार अब्दुल समद यांनी एएसआयचे आभार मानून सांगितले की, गेल्या दोन दिवसात उत्खननात जी मानवी हाडे सापडली, आज आमच्या विनंतीवरून एएसआयने स्वतंत्र खड्डा खोदून नियमानुसार पुरला. आणि आज कोणत्याही प्रकारचा कोणताही भाग किंवा तुकडा सापडला नाही.